Ξέφυγε ουσιαστικά από την χριστιανική πίστη με την η κατάργηση ή την παράλειψη αν θέλετε του αψιδωτού παραθύρου στην ανατολική πλευρά του ιερού βήματος. Του ανοίγματος αυτού απ΄ όπου σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση περιμένει ο παππάς να περάσει η πρώτη ακτίνα του ήλιου για να βάλει την δοξολογία «Δόξα σοι τω δείξαντι το φως». Εκείνο όμως που μ΄ ενόχλησε ουσιαστικά μέσα μου είναι η δημιουργία της «Αίθουσας Πένθους» πάνω από τον Νάρθηκα. Γιατί η χριστιανοσύνη δεν πενθεί, χαίρεται όταν ανταμώνει το Θεό της «Μακαρία η οδός».
Πριν έξι ακριβώς χρόνια στις 23 Σεπτεμβρίου 2015 εγκαινιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Κουμπάρη 1, έκθεση του Σαντιάγο Καλατράβα με τίτλο «Η αναγέννηση του ορθόδοξου ναού του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν».
Παρουσιάστηκαν τότε όλα τα στάδια της αναδημιουργίας του ναού του Αγίου Νικολάου μέσα από αρχιτεκτονικά σχέδια, μακέτες, ευαίσθητα σχέδια, ακουαρέλες…
Ένα από τα δυσκολότερα θέματα που έχει να αντιμετωπίσει ένας αρχιτέκτονας στη σταδιοδρομία του είναι ο ναός, ο ευκτήριος οίκος, η εκκλησία το κτήριο λατρείας.
Πίσω από το ναό, τον οποιοιδήποτε ναό, χριστιανικό, ιουδαϊκό, μωαμεθανικό, βουδιστικό, ινδουιστικό προϋπάρχει πίστη.
Υπάρχει το Υπερνοητό, το Άυλο, το Αόρατο, το Άκτιστο, πηγή και προορισμός της ανθρώπινης ύπαρξης που εκφράζεται διαφορετικά σε κάθε θρησκεία, ίσως τολμώ να πω σε κάθε ναό.
Το πρόβλημα για τον Σαντιάγο Καλατράβα γίνεται ακόμα μεγαλύτερο για δύο σημαντικούς λόγους. Ο πρώτος είναι ότι ο διάσημος Ισπανός Αρχιτέκτων είναι Εβραίος το θρήσκευμα. Και οι εκκλησίες πάντοτε αλλά και τώρα ακόμη δεν μπορούν να αντιμετωπίζονται ως αρχιτεκτονικά και τεχνικά επιτεύγματα και μόνον.
Στο σχεδιασμό κάθε εκκλησίας, οποιουδήποτε δόγματος και θρησκεύματος, προηγείται ή τουλάχιστον κατά τη γνώμη μου πρέπει να προηγείται η πνευματικότητα, η μετουσίωση, η θρησκευτικότητα και έπειτα η ικανοποίηση των λειτουργικών τεχνικών και υλικών αναγκών.
Η εκκλησία, κάθε εκκλησία είναι ένα εντελώς διαφορετικό κτίσμα από οποιοδήποτε άλλο κτίριο και σαν τέτοιο, ο αρχιτέκτων που αναλαμβάνει την οικοδόμηση της, πρέπει να πιστεύει. Οφείλει να γνωρίζει βαθιά μέσα του από εμπειρία, από παράδοση, τις αρχές του δόγματος.
Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο «Σημείο Μηδέν» της Νέας Υόρκης είναι σίγουρα και πρέπει να «είναι ανοικτός για όλο τον κόσμο, ανεξάρτητα από το θρήσκευμα του και ένα μέρος για λατρεία, προσευχή, διαλογισμό και φιλοξενία» γράφει ο Σαντιάγκο Καλατράβα. Κάθε ναός θα πρόσθετα εγώ οφείλει να είναι ανοικτός σε όλους καθώς ο Θεός είναι ανοιχτός σε όλους. Όμως ταυτόχρονα, όπως είχε πει ο Σεβασμιότατος Αμερικής Αρχιεπίσκοπος Δημήτριος Τρακατέλλης, ο σχεδιασμός του «θα πρέπει να είναι σύμφωνος με τις παραδόσεις και το τελετουργικό της ελληνικής ορθόδοξης εκκλησίας».
Για τον Καλατράβα η σύνθεση του νέου ναού «αντανακλά ταυτόχρονα την κλασσική ελληνική αρχιτεκτονική της Ακρόπολης και τη Βυζαντινή αρχιτεκτονική και θα σταθεί ταυτόχρονα ως Παρθενών και ως Αγία Σοφία».
Είναι φανερό ότι οι δύο απόψεις δεν ταυτίζονται. Και όσο κι αν προσπάθησε ο Καλατράβα να εμπνευστεί από το ψηφιδωτό της Ένθρονης Βρεφοκρατούσας της Αγίας Σοφίας δεν το κατάφερε.
Και εδώ εμφανίζεται ο δεύτερος εξίσου σημαντικός λόγος. Η έλλειψη προτύπων στη σύγχρονη ορθόδοξη ναοδομία.
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας και την ίδρυση του πρώτου ελληνικού κράτους η ορθόδοξη ναοδομία αντιμετώπισε πλήθος προβλημάτων προκειμένου να χαράξει νέους σύγχρονους δρόμους προσπαθώντας να συνδυάσει τη βυζαντινή παράδοση, το νεοκλασικισμό και στη συνέχεια τη μοντέρνα αρχιτεκτονική.
Προσπαθώντας να εκφράσει τις ίδιες πνευματικές και υπερφυσικές αξίες με τα νέα δομικά υλικά και ιδιαίτερα το μπετόν αρμέ αναζητεί νέες μορφές εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής.
Στον αρχιτεκτονικό κόσμο αναπτύσσεται ένας ζωηρός και έντονος διάλογος, ανταλλάσσονται προβληματισμοί, εμπειρίες, απόψεις. Ελάχιστα είναι τα παραδείγματα που έχει να επιδείξει η ορθόδοξη ναοδομία τον 20 αιώνα. Κάποιες προσπάθειες του Αριστοτέλη Ζάχου, του Γ. Νομικού, του Φαίδωνα και της Εθέλ Κυδωνιάτη, του Παναγιώτη Μιχελή και ελαχίστων άλλων.
Κάποια πρωτοποριακά παραδείγματα όπως το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό της Παναγίας της Τήνου των Ν. Μητσάκη και Κ. Παναγιωτάκου, του Γ. Νομικού και δύο συναγωγές του Ισαάκ Σαπόρτα, μένουν ανεκτέλεστα. Κάποια μικρά παρεκκλήσια που προσπαθούν να συνδυάσουν το μοντέρνο με την παράδοση δίνουν ίσως κάποιες νέες προτάσεις.
Κτήρια λιτά που εκφράζουν με σύγχρονο τρόπο, χωρίς φλυαρίες την πίστη του δημιουργού τους . Τα ελάχιστα όμως αυτά παραδείγματα δεν μπόρεσαν να δημιουργήσουν σχολή.
Θα τολμούσα να πω ότι κι εδώ το έργο του Καλατράβα δεν φαίνεται να προχωρεί ιδιαίτερα την μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στην οποία αναφέρθηκα.
Εκεί όμως που θεωρώ ότι ως αρχιτέκτων αλλά κι ως χριστιανή ορθόδοξη, ότι ξέφυγε ουσιαστικά από την χριστιανική πίστη είναι η κατάργηση ή η παράλειψη αν θέλετε του αψιδωτού παραθύρου στην ανατολική πλευρά του ιερού βήματος. Του ανοίγματος αυτού απ΄ όπου σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση περιμένει ο παππάς να περάσει η πρώτη ακτίνα του ήλιου για να βάλει την δοξολογία «Δόξα σοι τω δείξαντι το φως».
Εκείνο όμως που μ΄ ενόχλησε ουσιαστικά μέσα μου είναι η δημιουργία της «Αίθουσας Πένθους» πάνω από τον Νάρθηκα.
Γιατί η χριστιανοσύνη δεν πενθεί, χαίρεται όταν ανταμώνει το Θεό της «Μακαρία η οδός».
Ο Σαντιάγκο Καλατράβα όμως είναι εβραίος. Γι΄ αυτόν το τείχος του πένθους, το τείχος των δακρύων αποτελεί ιερό προσκύνημα. Δεν είναι λοιπόν σε θέση να βιώσει και επιμένω να σχεδιάσει έναν ορθόδοξο ναό, όπως αντίστοιχα δεν μπορεί να σχεδιάσει ένας χριστιανός ένα τζαμί ή ένας μωαμεθανός μια εκκλησία. Τα εκκλησιαστικά κτήρια δεν είναι απλά δημόσια κτήρια, είναι κτήρια ιερά. Ο Άγιος Νικόλαος στο «Σημείο Μηδέν» δεν μπορεί να είναι προσκύνημα πένθους και θρήνου, γιατί για τον ορθόδοξο χριστιανό δεν υπάρχει πένθος. Δεν υπάρχει θάνατος. Υπάρχει Χαρά. Ανέστη Χριστός! «Παύσαθε τον θρήνον ημών και πρέσβυς υμών γίνομαι προς τον εξ εμού. Υμείς δε απώσασθε την συμφοράν τεκούσης μου την χαράν… Ησυχάστε αλυπώς, χαράς γαρ παραίτιος ο γεννηθείς, ο προ αιώνων Θεός», ψάλλει ο Ρωμανός ο Μελωδός.
Φέτος μετά από έξη ολόκληρα χρόνια από την έκθεση των σχεδίων στο Μουσείο Μπενάκη, ο νέος Αμερικής Ελπιδοφόρος θα εγκαινιάσει τον Άγιο Νικόλαο στο «Σημείο Μηδέν».
Μήπως ήρθε η ώρα να μετονομαστεί η Αίθουσα Πένθους σε Αίθουσα μνήμης ή Αίθουσα Ελπίδας και Ανάστασης;
Μάρω Καρδαμίτση Αδάμη
Ομ. Καθηγήτρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π.
helleniscope